Pitagoras uważał, że rzeczy cielesne zbudowane są z liczb.
Stefan Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, W-wa 2011, s. 41.
Ps 119,105
czwartek, 2 maja 2019
niedziela, 14 kwietnia 2019
piątek, 12 kwietnia 2019
piątek, 22 marca 2019
O nazwach miejscowych Suwalszczyzny.
Nazwy niezłożone mające formę liczby mnogiej odmieniają się według wzoru niemęskoosobowego. Dopełniacz liczby mnogiej może przyjmować końcówkę -ów, np. Andy - Andów, Sudety - Sudetów lub też przybierać formę bezkońcówkową, np. Ateny - Aten, Druskienniki - Druskiennik, Inflanty - Inflant, Łużyce - Łużyc, Palmiry - Palmir, Pyry - Pyr, Saloniki - Salonik, Suwałki - Suwałk, Teby - Teb, Winiary - Winiar.
W razie potrzeby formy bezkońcówkowe nazw miejscowych mogą mieć dopełniacz z tzw. e ruchomym, zwłaszcza gdy temat kończy się na grupę spółgłoskową, np. Helsinki - Helsinek, Powązki - Powązek, Pudliszki - Pudliszek.
Poprawna polszczyzna. Hasła problemowe, Odmiana nazw miejscowych, Warszawa 2008, s. 95.
Inne nazwy miejscowe w liczbie mnogiej o formie bezkońcówkowej w dopełniaczu:
Bełdyki - Bełdyk ( mazowieckie)
Bestwiny - Bestwin (śląskie i mazowieckie)
Błąkały - Błąkał (warmińsko-mazurskie)
(...)
Dane pochodzą z urzędowego wykazu nazw miejscowości z 2015 roku: http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/urzedowy_wykaz_nazw_miejscowosci_2015.pdf
Wszystkie rzeczowniki mające tylko liczbę mnogą dzielą się na rzeczowniki, których temat kończy się na spółgłoski miękkie i w D. mają końcówki - i, -ii, - iów, drzwi, egzekwii, fekaliów. Jest to I grupa deklinacyjna.
Rzeczowniki, których temat kończy się na spółgłoski twarde w D. są bez końcówki: chrzcin, Suwałk; mogą mieć też temat oboczny (wymiana samogłosek lub spółgłosek): Widły - wideł, grabki - grabek; lub mają końcówki - ów, - y, -i, obcęgów, noszy, binokli. Jest to II grupa deklinacyjna.
Jak więc widać rzeczowniki mające tylko liczbę mnogą nie posiadają końcówki - ek.
W żadnej grupie deklinacyjnej odmiany rzeczowników, ani w rodzaju męskim, ani w rodzaju żeńskim, ani nijakim w dopełniaczu nie występuje końcówka - ek, ani w żadnym innym przypadku.
Uzupełnienie gramatyczne:
Odmiana nazw miejscowych o liczbie mnogiej z formą bezkońcówkową w dopełniaczu.
Temat wyrazu to niezmienny rdzeń, podczas gdy końcówka to ta cząstka wyrazu, która zmienia się podczas odmiany przez przypadki:
M. Suwałk - i
D. Suwałk - brak końcówki
C. Suwałk - om
B. Suwałk - i
N. Suwałk - ami
Ms.Suwałk - ach
M. Pudliszk -i
D. Pudliszek e ruchome
C. Pudliszk - om
B. Pudliszk - i
N. Pudliszk - ami
Ms.Pudliszk - ach
Jak dowiadujemy się ze Słownika poprawnej polszczyzny Suwałki są nazwą miejscową posiadającą formę liczby mnogiej. To istotna informacja.
Zbiór wszystkich słowników języka polskiego podaje Warszawskie Koło Leksykograficzne:
http://leksykografia.uw.edu.pl/slowniki.html
Hasło: Suwałki
-
Słownik języka polskiego, Warszawa 1807–1814
http://kpbc.umk.pl/publication/8173 - link do słownika
Słownik Lindego jest najstarszy i czerpie ze źródeł niedostępnych już autorom kolejnych słowników. Nie odnotowuje słowa Suwałki. Według Lindego występuje powiązanie pomiędzy słowami suszyć suszki, czyli konopie, a słowem Suszwałki. Konopie siewne suszy się przecież w postaci wiszących wałków.
Zatem słowo: Suszwałki mogło oznaczać miejsce, gdzie suszy się wałki konopi. Być może tak brzmiała pierwotna nazwa wsi założonej przez kamedułów, nim nazwa miejscowa ewoluowała w nazwę miasta Suwałki. Tak czy inaczej zbyt bliskie są konotacje pomiędzy dwoma wyrazami, by ich nie dostrzec.
Jak wiemy słowo Suwałki jest w liczbie mnogiej, ale gubimy się w domysłach co też może oznaczać ? Kiedy wstawimy do środka słowa dwuznak "sz" okaże się, że znaczenie staje się zrozumiałe.
Konopie siewne: "Konopie siewne (cannabis sativa) to nie to samo, co konopie indyjskie (cannabis indica). Roślina ta jest praktycznie pozbawiona składników odurzających THC i wykorzystywana jest wszechstronnie w przemyśle i gospodarstwie domowym. (...)
Konopie należą do najstarszych roślin uprawianych przez człowieka. Przez tysiąclecia uważane były za najbardziej pożyteczny plon znany ludzkości. W Afryce, Europie i Azji konopie zawsze dostarczały człowiekowi ogromnych ilości włókna i oleju, przyczyniając się do powstawania i upadków wielkich cywilizacji. Aż do rewolucji przemysłowej w XIX wieku stanowiły one podstawę najważniejszego przemysłu ludzkości, dostarczając jej większości potrzebnych włókien, olejów i papieru, a także pożywienia, lekarstw, używek i tysięcy innych produktów. (...)
Jeden hektar konopi daje tyle masy papierowej co cztery hektary lasu, przy czym konopie, jako rośliny jednoroczne, dostarczają surowca co rok".
Więcej o konopiach siewnych i ich historii można przeczytać na stronie: http://podlaskiekonopie.pl/konopie_siewne
W Gramatyce współczesnego języka polskiego: Morfologia, Renata Grzegorczykowa, Roman Laskowski, Henryk Wróbel, Warszawa 1999 w rozdziale o fleksji można przeczytać o rzeczownikach w liczbie mnogiej, czyli plurale tantum: " Nazwy miejscowe ( toponimy ) często są fleksyjnymi pluraliami tantum, np. Dwikozy, Babice, Żabinki, Szamotuły. Problem gramatyczny - niezupełność ich paradygmatu funkcjonalnego ze względu na kategorię liczby ( brak znaczenia liczby mnogiej ) czeka na rozstrzygnięcia onomastów i morfologów ".
W rozdziale o słowotwórstwie autorki Renata Grzegorczykowa i Jadwiga Puzynina tak piszą o rzeczownikach złożonych: "Łącznie liczba rzeczowników złożonych należących do współczesnej polszczyzny w SJPD według danych M. Blicharskiego wynosi ok. 3200 (w ogromnej większości należą one do terminologii specjalnej). Prócz tego istnieje wielka ilość złożeń, w których człon pierwszy można by traktować jako przynależny do którejś części mowy, ale ucięty (np. telekino, elektrobodziec, kuchmistrz, fechtmistrz), (s. 458).
Typy struktur:
N - Nomen - rzeczownik
V - Verbum - czasownik
A - Adiectivum - przymiotnik
Adv - Adverbium - przysłówek
Num - Numerale - liczebnik
Ponad 1000 złożeń: N (N1 + N2); 500-1000: N (Num + N1), N(N1 + V); 100-500: N(V + N1),
N (A + V), N(A + N1); 20-100: N(Adv + V); 10-20: N(Num + V); poniżej 10: N(V + V), N(N1 + A)
Wydaje się, że w nazwie miejscowej Suwałki również doszło do ucięcia pierwszego członu. Wniosek taki można wysnuć dzięki rekonstrukcji pierwotnego zapisu złożenia rzeczownikowego do formy: Suszwałki.
Knut Olof Falk - słynny szwedzki slawista - w swojej rozprawie: Wody wigierskie i huciańskie. Studium toponomastyczne, Uppsala 1941, (s.16), pisze, że akcja kolonizacyjna klasztoru Wigierskiego pod koniec XVII wieku w pobliżu pruskiej granicy mogła mieć charakter mazurski. Falk poświadcza fakt wpływów języka niemieckiego na tworzenie niektórych nazw miejscowych wsi powstałych na terenach Puszczy Przełomskiej i Perstuńskiej od strony pruskiej i pisze wręcz o kolonizacji mazurskiej (s.17). Dodaje, że język litewski w owym czasie był już w odwrocie na tych terenach. Jednak do całkowitego wyparcia języka litewskiego doszło dopiero po zarazie - epidemii dżumy, która miała miejsce w latach 1710-1711, a więc już długo po założeniu Suwałk przez kamedułów w roku 1690.
Mając na uwadze, że słowo suszwałki być może jest kompozitem/złożeniem rzeczownikowym, nie bez powodu przychodzi na myśl język niemiecki.
Jak powszechnie wiadomo kompozita, czyli zrosty lub złożenia dwóch lub więcej wyrazów w jeden leksem, czyli nowy wyraz są częstym zjawiskiem w językach germańskich. Więcej można o tym przeczytać w książce: Polskie nazwy własne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa–Kraków 1998.
W rozdziale: Nazewnictwo obszarów pogranicznych na stronach 450-451. badaczka Maria Biolik pisze: " Na terenach Polski północno-wschodniej występuje szczególnie dużo nazw niejasnych i niejednoznacznych etymologicznie. Już od XIV w. żyli tu ludzie należący do trzech odmiennych zespołów etnicznych: Prusowie, Niemcy i Polacy. Mówili oni trzema różnymi językami, należącymi do trzech różnych grup indoeuropejskiej rodziny lingwistycznej. Tworzyli nazwy, które podlegały różnorodnym procesom adaptacyjnym, były unifikowane strukturalnie, najpierw na gruncie języka niemieckiego, potem polskiego".
"Nazwy pruskie były przejmowane przez Niemców i osadników polskich w postaci różnorodnych substytucji fonetycznych i fonetyczno-słowotwórczych. Substytucje leksykalne, czyli kalki niemieckie i polskie nazw pruskich oraz kalki rozszerzone słowotwórczo, występowały rzadziej. Osadnicy polscy tworzyli własne nazwy, przejmowali też nazwy niemieckie i staropruskie. Niemcy przejmowali nazwy polskie, spolonizowane nazwy pruskie i tworzyli nowe nazwy niemieckie".
Złożenia rzeczownikowe i przymiotnikowe można klasyfikować z punktu widzenia gramatycznej kombinatoryki klas części mowy (N - rzeczowników, V - czasowników, Adj - przymiotników) oraz wzajemnego stosunku składniowego członów.
Złożenia rzeczownikowe: Struktury o stosunku niewspółrzędnym z nadrzędnikiem czasownikowym: (V+N1)N2 - gryzipiórek, pasibrzuch, łamistrajk, dusigrosz, bawidamek, moczymorda.
Złożenia przymiotnikowe: Struktury niewspółrzędne z nadrzędnikiem rzeczownikowym: (Adj1+N)Adj2 - małomiasteczkowy, całonocny, złotousty, pełnokrwisty.
Alicja Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2007, rozdz. Słowotwórstwo, s.210.
Czy pierwotny zapis nazwy miejscowej: Suwałki brzmiał Suszkowałki ? A może Suszone Wałki ? Suszonewałki ? Suszwałki ?
Na zdjęciach suszone wałki konopi:
Poniżej skan ze słownika Lindego:
-
Słownik języka polskiego, Warszawa 1900–1927
http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/publication?id=254 - link do słownika
To tak zwany Słownik warszawski, który jest największym polskim słownikiem z 270 tys. haseł. Nie odnotowuje słowa Suwałki. Z tego słownika dowiadujemy się, że istniało słowo: Suszwał i oznaczało skórzany fartuch kowala czy hutnika. Na terenie obecnej Suwalszczyzny istniało dużo rudni, hut, gdzie z rudy darniowej wytapiano żelazo. Kiedy zrobimy liczbę mnogą fartuchów otrzymujemy ten sam wyraz co u Lindego: Suszwałki. Nie tylko występuje w liczbie mnogiej, ale i również wiadomo co oznacza.
Poniżej skan ze słownika:
-
Słownik języka polskiego, Wilno 1861
https://eswil.ijp.pan.pl/index.php - link do słownika
Nie odnotowuje słowa Suwałki.
Zupełnie inne znaczenie, ale nadal jako Suszwałek/Suszwałki : kawałek/kawałki płótna, sukna, papieru.
Poniżej skan ze słownika:
-
Słownik staropolski, Kraków 1953–2002
http://www.rcin.org.pl/publication/39990 - link do słownika
-
Słownik języka polskiego, Warszawa 1958–1969
http://www.sjpd.pwn.pl/ - link do słownika
Norma odmiany nazw miejscowych Suwalszczyzny mających formę liczby mnogiej:
Według urzędowego wykazu nazw miejscowości z 2015 r. (link) stworzonego przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych odmiana nazw miejscowych w liczbie mnogiej na terenie Suwalszczyzny posiada bezkońcówkową odmianę dopełniacza z e ruchomym (II grupa deklinacyjna):
- Trakiszki – Trakiszek
- Gulbieniszki – Gulbieniszek
- Prudziszki – Prudziszek
- Burbiszki – Burbiszek
- Zaboryszki – Zaboryszek
- Ejszeryszki – Ejszeryszek
- Szypliszki - Szypliszek
Poradnia językowa Uniwersytetu Łódzkiego stwierdza, że "niezależnie od tych form oficjalnych, w danych miejscowościach i ich okolicach mogą funkcjonować formy regionalne (jak Szypliszki – Szypliszk). I w tym miejscu warto podkreślić, że zarówno te oficjalne, jak i regionalne formy dopełniacza należy uznać za pełnoprawne i mogące występować równolegle".
Cała odpowiedź poradni językowej UŁ na pytanie o odmianę w dopełniaczu nazw miejscowych Suwalszczyzny posiadających formę liczby mnogiej: https://poradnia-jezykowa.uni.lodz.pl/faq/nazwy-wlasne-trakiszki-gulbieniszki-prudziszki-burbiszki-zaboryszki-ejszeryszki-i-ich-formy-w-dopelniaczu/
Na ten sam temat otrzymałem również odpowiedź z innej poradni językowej:
Szanowny Panie,
przepraszamy za opóźnienie w udzieleniu odpowiedzi, starałyśmy się zebrać dane na temat nazw, o które Pan pyta. Nie będziemy jednak mogły podać Panu jednoznacznego rozstrzygnięcia, natomiast możemy podać czynniki, które należy wziąć pod uwagę. Norma językowa dopuszcza dla nazw o podobnej budowie formy dopełniacza zarówno z "e" ruchomym, jak i bez. Gdy chodzi już o odmianę konkretnej nazwy, to istotne jest także jej położenie geograficzne oraz zwyczaj społeczny (uzus). Nazwy własne z rejonu północnej Polski (nazwy miejscowe, ale też nazwiska) rzadziej zachowują "e" ruchome. Jednakże należałoby sprawdzić uzus, tzn. zwyczaj, jaki na danym terenie łączy się odmianą nazwy. Potwierdzeniem mogłaby być np. forma używana przez instytucje (szkoła, urząd gminy), parafię, przewodnik turystyczne itp. W obecnej dobie strony internetowe dają możliwość takiego sprawdzenia.
Z wyrazami szacunku,
Renata Bizior, Dorota Suska
Internetowa Poradnia Językowa
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie
Hasło: Prudziszki
Historyk Jerzy Wiśniewski w " Dziejach osadnictwa w powiecie sejneńskim od XV do XIX wieku. Materiały do dziejów ziemi sejneńskiej", Białystok 1963, na stronie 130 opisuje lituanizację, czyli zamianę polszczyzny na język litewski:
" Wydaje się, że w tym czasie wojen szwedzkich zwiększył się napływ ludności litewskiej, gdyż nastąpiła lituanizacja niektórych nazw słowiańskich: Puciłowicze na Poćkuny, Tatarinowicze na Krejwińce, Marcinkiewicze na Marcinkańce, Babańskie na Babańce, Radziejewskie na Radziuszki, Pomorzany na Kukle, Wieliczkowicze na Bose, Rzeszotnik na Reszecie ".
Liczba mnoga wielu nazw obcych jest im przypisana arbitralnie, mimo że w języku, z którego pochodzą, mają liczbę pojedynczą ( Helsinki, Saloniki ).
Poprawna polszczyzna. Hasła problemowe, PWN, Warszawa 2008, s. 95.
W owym czasie Prudziszki tak jak i Suwałki były częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego, zatem polskie nazwy Litwini zapewne uznawali za obce.
Nazwa miejscowa Prudziszki pochodzi zapewne od słowa " prud " - sadzawki, stagnum/staw, piscina/staw rybny - jak podaje Słownik staropolski ( s. 79. ) i pierwotnie mogła mieć formę w liczbie pojedynczej , która uległa lituanizacji i dopiero wtedy przybrała formę liczby mnogiej - Prudziszki, zapewne dlatego odmiana tej nazwy miejscowej ma e ruchome w dopełniaczu : Prudziszki - Prudziszek, nie tak jak Suwałki - Suwałk, których forma pierwotnie również miała postać liczby mnogiej.
Dla przykładu ilustrującego hipotezę, że nazwy miejscowe w liczbie mnogiej, które powstały od rzeczowników w liczbie pojedynczej lub tez pierwotnie same miały postać liczby pojedynczej, w odmianie zachowują e ruchome:
Pudliszki - Pudliszek
Nazwa miasta pochodzi od nazwiska Pudliszko, rzeczownika w liczbie pojedynczej.
Powązki - Powązek
Nazwa cmentarza pochodzi od wyrazu pawąz - czyli drągu do przyciskania siana lub słomy na wozie, zatem również od rzeczownika w liczbie pojedynczej. O pochodzeniu nazwy można przeczytać tutaj: https://pl.wikipedia.org/wiki/Pow%C4%85zki_(Warszawa)
Uzupełnienie gramatyczne:
W razie potrzeby formy bezkońcówkowe nazw miejscowych w liczbie mnogiej mogą mieć dopełniacz z tzw. e ruchomym, zwłaszcza gdy temat kończy się na grupę spółgłoskową, np. Helsinki - Helsinek, Powązki - Powązek.
Temat wyrazu to niezmienny rdzeń, podczas gdy końcówka to ta cząstka wyrazu, która zmienia się podczas odmiany przez przypadki:
M. Suwałk - i
D. Suwałk - brak końcówki
C. Suwałk - om
B. Suwałk - i
N. Suwałk - ami
Ms.Suwałk - ach
M. Pudliszk -i
D. Pudliszek e ruchome
C. Pudliszk - om
B. Pudliszk - i
N. Pudliszk - ami
Ms.Pudliszk - ach
Wszystkie rzeczowniki mające tylko liczbę mnogą dzielą się na rzeczowniki, których temat kończy się na spółgłoski miękkie i w D. mają końcówki - i, -ii, - iów, drzwi, egzekwii, fekaliów. Jest to I grupa deklinacyjna.
Rzeczowniki, których temat kończy się na spółgłoski twarde w D. są bez końcówki: chrzcin, Suwałk; mogą mieć też temat oboczny (wymiana samogłosek lub spółgłosek): Widły - wideł, grabki - grabek; lub mają końcówki - ów, - y, -i, obcęgów, noszy, binokli. Jest to II grupa deklinacyjna.
Jak więc widać rzeczowniki mające tylko liczbę mnogą w ogóle nie posiadają końcówki - ek.
W żadnej grupie deklinacyjnej odmiany rzeczowników, ani w rodzaju męskim, ani w rodzaju żeńskim, ani nijakim w D. nie występuje końcówka - ek, ani w żadnym innym przypadku.
Hasło: Szypliszki
wtorek, 19 marca 2019
Subskrybuj:
Posty (Atom)